تاریخچه صنعت برق در ایران

در سال ۱۲۷۹ هجری شمسی یک موتور برق ۱۲ اسبی ۱۱۰ ولت از خارج از کشور خریداری و در ”بالای خیابان مشهد“ نصب شد تا برای روشنایی حرم مطهر حضرت امامرضا(ع) مورد استفاده قرار گیرد. اما اولین مجوز تاسیس یک کارخانه برق در کشور به یک بازرگان ایرانی به نام حاج حسین آقا امین الضرب داده شد . حاج امین الضرب اقدام به تاسیس اولین کارخانه برق عمومی در تهران کرد. تهران تا سال ۱۲۸۳ هـ.ش فاقد برق بود. از این زمان به بعد چند خیابان عمده تهران دارای برق شدند.

در این هنگام شهرداری تهران مسوولیت تهیه، نصب ،تعمیر و نگهداری تأسیسات مربوط به روشنایی معابر را برعهده داشت و به این منظور در شهرداری تهران واحدی به نام ”اداره روشنایی“ ایجاد شد.

تا اینکه در سال ۱۳۱۵ با تصویب اساسنامه مؤسسه برق شهرداری تهران،اداره روشنایی شهرداری به مؤسسه برق تهران تبدیل شد و به عنوان یک مؤسسه مستقل زیرنظر شهرداری به انجام وظایف خود پرداخت. 

در واقع تا سال ۱۳۴۱ برای مدیریت برق کشور سازمان واحدی وجود نداشت و تصمیمات کلان از طریق وزارت کشور و سازمان برنامه و بودجه به شهرداریها و مؤسسات خصوصی یا دولتی متولی برق در شهرستانها ابلاغ و اعمال میشد. با افزایش تقاضا و خارج شدن تولید و مصرف برق از وضعیت محدود منطقهای و بخصوص ایجاد نیروگاههای آبی در برنامه سوم عمرانی کشور که از مهرماه ۱۳۴۱ به اجرا گذاشته شد، صنعت برق اهمیت بیشتری یافت و ایجاد سازمان مستقلی برای توسعه این صنعت لازم تشخیص داده شد. به این منظور در دیماه ۱۳۴۱ سازمان برق ایران تأسیس شد.

توسعه سریع صنعت برق فکر ایجاد وزارتخانهای برای تأمین آب و برق موردنیاز کشور را ایجاد کرد و برهمین اساس در ۲۲ اسفند ۱۳۴۲ وزارت آب و برق تأسیس شد. در تیرماه ۱۳۴۴ قانون توسعۀ مؤسسات برق غیردولتی به تصویب مجلسین شورای ملی و سنا (مجلسین وقت) رسید. همین طور 
براساس ماده ۲ قانون سازمان برق ایران در سال ۱۳۴۶ به وزارت آب و برق اجازه داده شد تا کشور را از نظر تأمین برق،بدون الزام به پیروی از تقسیمات کشوری به مناطقی تقسیم و به تدریج نسبت به تأسیس شرکتهای برق منطقهای اقدام کند.

در سال ۱۳۴۸ نیز شرکت توانیر با مسؤولیت توسعۀتأسیسات تولید، انتقال و عمده فروشی برق تشکیل شد.

در ۲۸ بهمن ۱۳۵۳ با محول کردن برنامهریزی جامع و هماهنگکردن فعالیت انرژی در سطح کشور به وزارت آب و برق این وزارت به وزارت نیرو تغییر نام یافت و در همان سال و سال بعد تغییراتی در اساسنامه شرکت توانیر ایجاد شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با شرایط جدیدی که در صنعت برق از نظر کیفی و کمی ایجاد شد مسأله تغییرات در ساختار صنعت برق اهمیت ویژهای یافت و سرانجام شرکت توانیر در مهرماه سال ۱۳۷۴ به سازمان مدیریت تولید و انتقال نیروی برق ایران (توانیر) تبدیل و وظایف و مأموریتهای معاونت امور برق وزارت نیرو به این سازمان محول و پست مدیرعامل این سازمان به معاونت امور برق داده شد. 

بالاخره در جلسه مورخ ۲۷/۹/۸۱ هیئت وزیران بنا به پیشنهاد وزارت نیرو و تأیید سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور و وزارت امور اقتصادی و دارایـی در سـاختار شـرکت تـوانیر تغییراتـی ایجـاد و اساسنامه آن به نام شرکت مادرتخصصی مدیریت تولید، انتقال و توزیع نیروی برق ایـران (تـوانیر) به تصویب رسید.

شرکت مادر تخصصی توانیر با ۱۶ شرکت برق منطقهای، ۴۲ شرکت توزیع، ۲۷ شرکت مدیریت تولید، سازمان توسعه برق ،مدیریت پروژههای نیروگاهی ایران (مپنا)، سازمان انرژیهای نـو ایـر ان (سـانا)، سازمان بهرهوری انرژی ایران (سابا) و شـرکت تعمیـرات نیروگـاهی ایـران متـولی حفـظ و توسـعه
سرمایههای ملی در صنعت برق است که در زمینه برنامهریزی، همـاهنگی، نظـارت و ارزیـابی از ایـن صنعت انجام وظیفه میکنند.

تأمین، تولید، انتقال، توزیع و فروش نیروی برق مطمئن توسط ۱۶ شـرکت بـرق منطقـه ای در سـطح کشور اعمال میشود. وظیفه توسعه نیروگاههای حرارتی شبکه سراسری توسط سازمان توسعه برق ایران و شرکت مدیریت پروژه های نیروگاهی ایران با استفاده از پیمانکاران (داخلی و خـارجی) تحقـق
میپذیرد.

۹۸ درصد از سهم تولید برق سالانه کشور توسط واحدهای تحت پوشش وزارت نیـرو و مـابقی سـهم نیروگاههای اختصاصی است. از سهم تولید وزارت نیـرو ۹۸ درصـد توسـط ۵۳ نیروگـاه حرارتـی مابقی توسط ۱۷ نیروگاه برق آبی تولید مـیشـود وظـایف نگهـداری و بهـره بـرداری از ۵۳ نیروگـاه حرارتی فوق توسط ۲۷ شرکت مدیریت تولید انجام می گیرد. وظایف توسعه نیروگاههـای تجدیدپـذیر توسط سازمان انرژیهای نو ایران (سانا) با استفاده از پیمانکاران داخلی و خارجی تحقق میپذیرد.

وظایف نگهداری و بهرهبرداری و توسعه شبکه توزیع توسط ۴۲ شرکت توزیع نیروی برق در سـطح کشور (تحت پوشش ۱۶ شرکت برق منطقهای ) غیردولتی اجرا میشود.

وظایف خدمات پشتیبانی فنی و غیرفنی (از قبیل تعمیرات نیروگاهی، شبکه، تأمین کـالا و …) توسـط شرکت تعمیرات نیرو و شرکتهای غیردولتی جدا شده از بدنه اصلی صنعت برق در مجموعـه شـرکت ساتکاب اجرا میشود.

تدوین: روح اله محمدی

سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران حوزه معاونت آموزش و تربیت بدنی